Dobiegły końca prace konserwatorskie w ramach projektu „Zakończenie kompleksowej konserwacji zachowawczej zbioru rękopisów bibliotecznych nowożytnych z zasobu Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów wraz z uzupełnieniem i udostępnieniem w Internecie elektronicznego inwentarza archiwalnego (V etap)”. Polska Prowincja Dominikanów otrzymała na ten cel dofinansowanie ze środków Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych.

Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie zakończyło wieloletnią (rozpoczętą jeszcze w 2008 r.) konserwację manuskryptów z lat 1557–1945, pochodzących z kolekcji archiwalnej „Zbiór rękopisów bibliotecznych nowożytnych”. Prace objęły 804 jednostki archiwalne, które zostały zabezpieczone i przygotowane do procesu digitalizacji, udostępniania oraz przechowywania. W 2024 r. konserwacji zachowawczej poddano łącznie 154 rękopisy. Już po raz trzeci prace zostały dofinansowane przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych.

Na temat historii zbioru, jego zawartości oraz znaczenia dla dziejów szkolnictwa zakonnego oraz historii umysłowości w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w okresie staropolskim można przeczytać na stronie Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów [link]. Tym razem warto przyjrzeć się bliżej szczegółom prac konserwatorskich wykonywanych na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat.

W polityce długoterminowego przechowywania materiałów archiwalnych jednym z najważniejszych kierunków działania jest zapewnienie bezpieczeństwa, ochrona przed czynnikami niszczącymi oraz przygotowanie na wypadek wystąpienia sytuacji kryzysowej. Szeroko rozumiana ochrona archiwaliów powinna prowadzić do unikania zagrożeń, technicznego zabezpieczenia, umożliwienia udostępniania oraz monitorowania warunków przechowywania. Aby działania związane z identyfikacją i reagowaniem na zagrożenia były efektywne, powinny być prowadzone we współpracy właściciela archiwaliów z konserwatorem oraz z podmiotem wspierającym finansowo prowadzone zadania. Taka trójstronna współpraca była realizowana w przypadku prac nad „Zbiorem rękopisów bibliotecznych nowożytnych”.

Kompleksowe prace z zakresu konserwacji zachowawczej rękopisów polegały na przeprowadzeniu szeregu następujących po sobie zabiegów, które miały na celu stabilizację ich stanu zachowania. Uszkodzenia rękopisów były bezpośrednio związane z historią ich przechowywania (od momentu wytworzenia), w tym działania czynników niszczących, takich jak: siły fizyczne, zanieczyszczenia, ogień, woda, owady, mikroorganizmy, światło, niewłaściwa temperatura i wilgotność powietrza oraz nieodpowiednie postępowanie.

W ramach przeprowadzonych prac konserwatorskich:

• Rękopisy (karty, okładki, załączniki) zostały odkurzone z luźno osadzonych zanieczyszczeń powierzchniowych. Podczas odkurzania usunięto zabrudzenia stanowiące pożywkę dla mikroorganizmów i owadów, czynniki biologiczne i alergenne dla osób korzystających, mające działanie mikro-cierne na podłoże oraz niszczące urządzenia kopiujące, itp. Oczyszczenie przyczyniło się również do poprawy estetyki rękopisów.
• Odkształcenia i deformacje (kart, okładek, załączników) zostały wyprostowane. Zapewniono dostęp do naniesionego tekstu, poprawiono czytelność, rozdzielono karty połączone ze sobą stykowo w miejscach zagięć. Prostowanie umożliwiło również usunięcie zanieczyszczeń osadzonych w zaprasowanych złożeniach papieru.
• Uszkodzenia mechaniczne (kart, okładek, załączników) występujące na polu tekstu lub w miejscu, które mogło prowadzić do dalszego uszkodzenia, zostały poddane reperacjom. Podklejono przedarcia kart, połączono karty zachowane we fragmentach, sklejono rozwarstwione i naderwane elementy okładek i wyklejek. Reperacje przyczyniły się do minimalizacji ryzyka wystąpienia dalszych uszkodzeń podczas relokacji, korzystania i kopiowania rękopisów.
• Karty zachowane luzem (oderwane od bloku rękopisu) oraz karty silnie uszkodzone, po konserwacji zachowawczej zostały umieszczone w koszulach z papieru bezkwasowego. Fizyczne oddzielenie kart miało na celu zabezpieczenie ich przed powstaniem kolejnych uszkodzeń oraz ograniczenie możliwości manewrowania kartą podczas udostępniania.
• Załączniki do rękopisów (druki, materiały ikonograficzne, grafiki, obrazki święte, rysunki, karty z adnotacjami tekstowymi, itp.) umieszczono w koszulkach lub kopertach z papieru bezkwasowego. Ten sposób zabezpieczenia pozwolił na ograniczenie możliwości uszkodzenia lub rozproszenia się luźnych załączników występujących z reguły w dużo mniejszych formatach niż karty rękopisów.
• Rękopisy z okładkami zdeformowanymi, uszkodzonymi, oderwanymi od bloku, zachowanymi we fragmentach, po konserwacji zachowawczej umieszczono pomiędzy kształtkami kartonu muzealnego i w obwolucie ochronnej przewiązanej tasiemką. Stabilizacja rękopisów w systemie tzw. kanapkowym stanowi dodatkowe zabezpieczenie podczas przemieszczania i udostępnia rękopisów.
• Rękopisy występujące w postaci pojedynczych składek (nie zszytych w blok) umieszczono w obwolutach ze skrzydełkami z papieru bezkwasowego lub w teczkach kartonowych o jakości archiwalnej. Taka forma zabezpieczenia minimalizuje ryzyko przemieszczania się luźnych kart w obrębie jednostki i zapobiega uszkodzeniom.
• Wszystkie rękopisy zostały umieszczone w pudłach kartonowych o konstrukcji szczękowej, wykonanej z tektury o jakości archiwalnej, dostosowanych do ich wymiaru i ciężaru. Pudła wymuszają przechowywanie rękopisów w układzie poziomym. Zapewniają stabilizację podczas relokacji, stanowią bufor ochronny przed oddziaływaniem niewłaściwych parametrów klimatu oraz w sytuacji zagrożenia.

Zakres prac konserwatorskich wykonanych w 2024 r. ilustruje załączona dokumentacja fotograficzna wybranych rękopisów.

Tegoroczny projekt zakłada także przygotowanie opisów inwentarzowych 15 manuskryptów ze „Zbioru rękopisów bibliotecznych nowożytnych”. Zaktualizowany inwentarz archiwalny kolekcji zostanie udostępniony w grudniu br. na stronie: www.archiwum.dominikanie.pl

Cenisz naszą pracę?