Żyjesz czy jesteś umarły? Żyjesz czy wegetujesz? To pytanie o jakość życia.

Nie lubię rachunków sumienia – tych pisanych! To trochę tak, jakby ktoś, mając zdrowe serce, używał sztucznego, albo mając sprawne nogi, stosował protezy. Podobno w sferze duchowej i moralnej także działa prawo atrofii: organ nieużywany zanika. Do rachunku sumienia najlepiej używać sumienia, a nie jakichś „erzaców”.

Zgadzam się jednak, że czasami taka ściągawka może być pomocna w zauważeniu rzeczy i spraw, które normalnie umykają naszej uwadze. Od czasu do czasu warto po coś takiego sięgnąć, żeby przełamać rutynę. Jako spowiednik czasami zalecam skorzystanie z takich pomocy, choć i wtedy wolę, żeby nie były to wykazy grzechów zbyt szczegółowe i dosłowne.

Nieraz bowiem doświadczyłem tego, że penitenci recytują, co wyczytali, włączając nie tylko klasyczne już przechodzenie na czerwonym świetle, ale i nienoszenie medalika, i nieoczytanie prasy katolickiej. (Czasami wymieniają długą listę tytułów, których nie czytali, co zresztą jest poznawczo ciekawe, bo można się dowiedzieć, co się zalicza do prasy katolickiej, a co nie).

Co bardziej „sumienni” usiłują u siebie odnaleźć wszystkie wymienione grzechy, a jeśli już naprawdę się nie udaje, to dodają formułkę: „może” zrobiłem to lub tamto.

Proponuję zatem kilka wariantów rachunku sumienia – raczej dość ogólnych, zostawiających wiele miejsca na „pracę własną” sumienia.

1. Na co dzień, na plus i na minus

To częsty, nawet codzienny, krótki i roboczy rachunek. Wydaje mi się, że jest to świetna modlitwa osobista na koniec dnia, z zastrzeżeniem i zachętą, by ten rachunek robić „na plus” i „na minus”.

Co przyniósł dzień, co było dobrego (co dobrego do mnie przyszło i co dobrego ode mnie wyszło), trzeba to nazwać i podziękować.

A to co złego – także nazywam po imieniu, starając się o maksymalnie konkretne ujęcie – i za to przepraszam, zadając sobie równocześnie pytanie, czy mogę je w jakiś sposób naprawić.

2. Ja, ty, ON

Jeśli najważniejszym przykazaniem jest: „miłować Boga, miłować bliźniego, miłować siebie samego”, to według tych kategorii można zrobić rachunek sumienia i odszukiwać swoje przewinienia:

• wobec Boga – niewierność w modlitwie i sakramentach, lekceważenie słowa Bożego i głosu sumienia, podejrzliwość wobec Boga, infantylizm w wierze (w skrajnej postaci występuje, kiedy w spowiedzi dorosłego człowieka pojawia się bozia, paciorek, kościółek, grzeszki!), traktowanie Boga jako „zaspokajacza” moich potrzeb, minimalizm duchowy, zastój i zgoda nawypaczony obraz Boga itp.;
• wobec bliźniego – „wszystko, co uczyniliście i wszystko, czegoście nie uczynili”. Tu uwaga specjalna: „największym przeciwieństwem miłości nie jest nienawiść, ale instrumentalne traktowanie drugiej osoby” napisał kiedyś święty Jan Paweł II. To znaczy, że zauważam drugiego człowieka i wchodzę z nim w kontakt tylko wtedy i tylko o tyle, o ile mogę z tego mieć jakąś korzyść materialną, psychiczną, nawet duchową;
• wobec siebie samego – krótko mówiąc, mamy dbać o siebie. Nie tylko nie szkodzić swojemu zdrowiu, chodzi bowiem także o małoduszność, czyli poprzestawanie na przeciętności, rezygnację ze swojego rozwoju, wykorzystania możliwości, talentów, czasu, brak pracy nad własnym egoizmem, brak odpoczynku, o brak harmonii w zwyczajnym codziennym funkcjonowaniu itp.

3. Rachunek „mszalny”

Świetną pomocą w rachunku sumienia jest mszalny akt pokuty: „Spowiadam się…, że zgrzeszyłem myślą, mową, uczynkiem i zaniedbaniem”. Te cztery kategorie nadają jakąś strukturę badaniu sumienia. Oto kilka wybiórczych przykładów na to, co może się w tych kategoriach pomieścić:

MYŚLĄ – oczywiście od razu pojawia się skojarzenie: „myśli nieczyste”, ale mogą się tutaj znaleźć i inne sprawy, na przykład czarne myśli z serii: „na pewno się nie uda”, „nie ma sensu”, „ja/on/ona nigdy się nie zmieni”; podejrzliwość, pretensje, roszczenia, wreszcie bezmyślność, przeżywanie życia na sposób roślinny, czy też „jak koń i muł bez rozumu” (Ps 32,9).

MOWĄ – obmowa, oszczerstwo, narzekanie (bardzo trujące dla siebie i innych), gadatliwość, która nie zostawia miejsca na słuchanie innych (i siebie samego); ale też brak dobrej mowy. „Niech nie wychodzi z waszych ust żadna mowa szkodliwa, ale budująca, żeby wyświadczała dobro słuchającym” (por. Ef 4,29), co oznacza, że ze słów, które mogliśmy powiedzieć, słów podziękowania, pochwały, otuchy, wyjaśnienia, wyznania miłości, protestu przeciw złu itd. też będziemy sądzeni.

UCZYNKIEM – nie wymaga chyba specjalnych objaśnień, mogę powtórzyć, co już wyżej przytoczyłem: „wszystko, coście uczynili…” (warto przeczytać fragment Ewangelii: Mt 25,31–46).

ZANIEDBANIEM – dla ludzi, którzy starają się żyć przyzwoicie czy nawet porządnie, w tej kategorii może się kryć najwięcej spraw do wydobycia i rozjaśnienia. Jak Chrystusa, tak chrześcijanina bardziej powinno interesować dobro, niż tylko unikanie zła, dlatego też sformułowania: „nie zabiłem”, „nie ukradłem”, „nie cudzołożyłem” jeszcze o niczym nie świadczą. Pytamy siebie bowiem, czy wykorzystałem okazję do dobra, czy pomogłem, czy się dzielę tym, co posiadam, czasem, wiedzą, wiarą. Czy się rozwijam – swoje możliwości, wiedzę, relacje z innymi, swoją wiarę, miłość. Czy angażuję się w domu, w rodzinie, we wspólnocie, w środowisku pracy, w Kościele?

4. „Mam przeciwko tobie” – czyli rachunek apokaliptyczny

Dla bardziej wymagających świetną pomocą w rachunku sumienia są „Listy do siedmiu Kościołów” z Księgi Apokalipsy św. Jana.

Mam przeciwko tobie to, że odstąpiłeś od twej pierwotnej miłości (Ap 2,4).

Może to oznaczać po prostu niewierność – wobec Boga, niewierność w małżeństwie, w przypadku księdza czy osoby zakonnej niewierność wobec ślubów i innych zobowiązań wynikających z przyjętego sposobu życia.

Ale może też oznaczać odstąpienie od tego natężenia, jakie miłość miała pierwotnie, doprowadzenie swojej miłości do „anemii”, brak troski o miłość, przez skąpienie dla niej czasu, uwagi, przez brak słuchania, rozmowy, dzielenia się tym, co przynosi „dobra i zła dola”.

Przestań się lękać tego, co będziesz cierpiał (Ap 2,10).

Jeśli dla nas najważniejsza jest miłość, to lęk jest wrogiem miłości i dlatego może być grzechem. Może to być lęk przed cierpieniem (ktoś powiedział: „Jeśli kochasz, nie pytaj, czy będziesz cierpiał, ale kiedy i jak bardzo”). Lęk przed utratą niezależności, przed porażką, przed odrzuceniem, lęk przed podejmowaniem decyzji, przed odpowiedzialnością.

Wszystkie te lęki są bardzo realne i trzeba się z nimi liczyć, mają one w sobie coś ostrzegawczego i pozytywnego, ale jeśli są przesadne, jeśli zaczynają nami rządzić, powodują życiowy paraliż.

Powinniśmy brać je pod uwagę, ale równocześnie mocno wierzyć obietnicy, że „miłość wszystko przetrzyma”, że lekarstwem na cierpienie jest cierpliwość, na obawę porażki – to, że „miłość nie szuka swego” i „nie unosi się pychą”, na obawę odrzucenia – że „miłość we wszystkim pokłada nadzieję” itd. (zob. 1 Kor 13,1–13).

Mam nieco przeciw tobie, bo masz tam takich, co się trzymają nauki Balaama, który pouczył Balaka, jak podsunąć synom Izraela sposobność do grzechu przez spożycie ofi ar składanych bożkom i uprawianie rozpusty (Ap 2,14).

Rozpustę możesz tu rozumieć dosłownie; w języku biblijnym jednak „bożki” i „nieczystość” czy „rozpusta” oznaczają życie w taki sposób, jakby Boga nie było. Zatem warto sobie zadać pytanie: czy, na ile, jak i kiedy Bóg jest obecny w moim sposobie życia. Czy odnoszę do Niego moje życie, czy kieruję się Jego słowem, przykazaniem, czy się modlę, pytam, czego On się po mnie spodziewa, czego ode mnie i dla mnie chce?

Ten zarzut postawiony w Apokalipsie może oznaczać wejście w fałszywą religię. Może to nawet być kult siebie samego, a dość łatwo to zdiagnozować po częstotliwości pojawiania się w myśleniu i w mowie różnych odmian „ja”: „moje”, „mi”, „dla mnie”, „moim zdaniem”.

Może to być kult rozumu (to, co nie mieści mi się w głowie – nie istnieje), akceptacji, kult poprawności i „świętego spokoju”, kult pracy, internetu, dobrego samopoczucia, pieniądza, bycia „na czasie” i wiele podobnych.

Mam przeciw tobie to, że pozwalasz działać niewieście Jezabel, która nazywa siebie prorokinią, a naucza i zwodzi moje sługi, by uprawiali rozpustę i spożywali ofiary składane bożkom. Dałem jej czas, by się mogła nawrócić, a ona nie chce (Ap 2,20–21).

Tutaj zarzuty są podobne, jak w poprzednim liście, ale dochodzi coś jeszcze: czas, żeby się nawrócić – i niechęć do nawrócenia. To jest częste odkładanie na później, na jutro, na święta, na starość. Nierzadko dotyczy to spowiedzi, pojednania z Bogiem i Kościołem, ale też pojednania z ludźmi, a także zabrania się do nauki, napisania pracy, wypełnienia wszelkiego rodzaju zobowiązań, które, dopóki wiszą nad nami, wprowadzają w nasze życie zamęt, stres, chęć ucieczki, drażliwość, pretensje i obwinianie innych.

Masz imię, które mówi, że żyjesz, a jesteś umarły. Stań się czujnym i umocnij resztę, która miała umrzeć (…) Pamiętaj więc, jak wziąłeś i usłyszałeś, tak strzeż tego i nawróć się (por. Ap 3,1–3).

Żyjesz czy jesteś umarły? Żyjesz czy wegetujesz? To jest pytanie o jakość życia, o to, co robisz ze swoim potencjałem, umiejętnościami, czasem, natchnieniami; czy się rozwijasz duchowo, intelektualnie, emocjonalnie, towarzysko, kulturalnie. Po prostu czy rozwijasz się jako człowiek i jako chrześcijanin, czy twoje życie jest twórcze, owocne, czy też jałowe?

Ale jest tu coś jeszcze: „umocnij resztę” – zapytaj, czy swoim życiem, sposobem bycia, słowem, życzliwością, towarzyszeniem umacniasz innych, dodajesz im odwagi, otuchy, nadziei, czy jest wręcz przeciwnie – może zatruwasz, osłabiasz, zniechęcasz?

I jeszcze jedno: „pamiętaj, jak wziąłeś i usłyszałeś” – czyli „jak otrzymałeś”. To jest pytanie o wdzięczność: czy widzisz to, co dobre w twoim życiu, umiesz się tym cieszyć, szanować? Czy widzisz, jak jesteś obdarowany, a może niepowodzenia, przykrości, zmęczenie, cierpienie zasłaniają ci cały świat?

Trzymaj, co masz, by nikt twego wieńca nie zabrał! (Ap 3,11).

Może jest w tych słowach pytanie o tożsamość i wierność sobie, swoim przekonaniom, swojemu sumieniu wietrze, w zależności od sytuacji, od towarzystwa, od tego, co się innym podoba, od mody. Ty się do wszystkiego dostosowujesz, jesteś jak kameleon. Gdy jesteś prawdziwy, kiedy jesteś sobą, możesz prawdziwie spotkać Boga, drugiego człowieka, możesz sensownie żyć, możesz kogoś pokochać, możesz rozróżnić to, co sensowne od bezsensu, prawdę od pozoru, dobro od zła.

Ani zimny, ani gorący nie jesteś (…) mówisz: „Jestem bogaty” i „wzbogaciłem się”, i „niczego mi nie potrzeba”, a nie wiesz, że to ty jesteś nieszczęsny i godzien litości, i biedny, i ślepy, i nagi (por. Ap 3,15–17).

Mamy tu zarzut letniości, a więc przeciętności i zgody na taki stan, kiedy myślę: „może nie jest ze mną najlepiej, ale też nie jest tak źle, są gorsi ode mnie”. To rzeczywiście stan niebezpieczny, niedający szans na rozwój. A przecież prawdziwa jest zasada, że kto nie idzie do przodu, ten się cofa. Dotyczy to wiary, miłości, przyjaźni, także pracy i każdej sfery naszego życia. Jest to stan uśpienia czujności, rezygnacji z ambicji, ze stawiania sobie wymagań. I rzeczywiście można nie zauważyć, że jest się biednym, ślepym, nagim, nieszczęśliwym i godnym litości.

Tymczasem wiara otwiera przed nami perspektywę maksymalizmu, wyrażoną choćby w tych słowach: „Będziesz miłował Pana Boga swego CAŁYM swoim sercem, CAŁĄ swoją duszą i CAŁYM swoim umysłem” (Mt 22,37). Nie można ani wierzyć, ani kochać, ani nic innego co wartościowe i warte zachodu robić „na pół gwizdka”, bo prowadzi to do skarłowacenia człowieka. Bogu zaś zależy, abyśmy byli wielcy, byśmy dążyli do Jego poziomu.

○ ○ ○

Oczywiście słowa z Apokalipsy św. Jana oraz zarzuty (wyrzuty) są o wiele bardziej pojemne, nie wyczerpują się w powyższych przykładach. Na pewno prowokują, ukierunkowują i jednocześnie zostawiają miejsce, domagając się wsłuchania w głos sumienia. Może być to dla nas wskazówką, pomocą w rozwoju duchowym.

Fragment książki „Klucz do rachunku sumienia”, która ukazała się w wydawnictwie „W drodze”. 

Poniżej zamieszczam jedną z propozycji takiego, „okresowego rachunku sumienia”. Tym razem na czas Adwentu i Bożego Narodzenia. Nie jest on oczywiście kompletny, ani też nie rości sobie pretensji, aby być pomocnym dla każdego. Choć mam nadzieję, że komuś się przyda. Jest raczej zachętą do robienia rachunku sumienia również w oparciu o konkretne tajemnice naszej wiary, sposób ich przeżywania czy też w oparciu o kalendarz liturgiczny Kościoła. Adwentowy rachunek sumienia może zatem wyglądać np. tak:

Oczekiwanie na Mesjasza i Zbawiciela. Prostowanie ścieżek dla Pana

1. Czy rzeczywiście potrzebuję Mesjasza? Czy dzięki radykalnej niezgodzie na własny grzech i własną słabość, dzięki radykalnej i ciężkiej pracy nad sobą dotarłem kiedykolwiek do momentu, kiedy mogłem uczciwie powiedzieć – bez łaski Bożej nie dam rady, wyczerpałem wszelkie ludzkie możliwości, zrobiłem wszystko co mogłem, a to nie wystarczyło – potrzebuję Mesjasza. A może moje mówienie o potrzebie Zbawiciela to tylko pusta gadanina, coś czego nigdy nie doświadczyłem, bo nigdy nie dałem sobie szansy – przez swoje lenistwo – na prawdziwe, a nie jedynie deklaratywne poznanie swojej słabości?
2. Czy nie jest tak, że polubiłem swoje grzechy, zgodziłem się na swoje słabości i nie pragnę już wyzwolenia, które przynosi Mesjasz-Zbawiciel? Czy nie jest tak, że nigdy się z grzechem na poważnie nie starłem i nawet nie wiem, że odbiera mi wolność? Czy nie polubiłem niewoli grzechu tak bardzo, że stała się moim domem, z którego nie chcę wychodzić i nie potrzebuje Mesjasza, aby zakłócał mój spokój w domu niewoli?
3. Czy potrafię powiedzieć na czym konkretnie polegało moje ostatnie, być może bardzo drobne ale konkretne nawrócenie?
4. Kiedy ostatnio moja wiara tak zadziałała w moim życiu, że musiałem je zmienić tak jak zmieniła swoje życie Maryja czy Józef po Zwiastowaniu? Czy moja wiara kiedykolwiek, chociaż raz zmieniła moje życie, czy to tylko moje życie wciąż kształtuje i dostosowuje do siebie moją wiarę?
5. Czy potrafię słuchać słów wzywających do nawrócenia? Czy szukam Jana Chrzciciela w swoim sumieniu? Czy pamiętam o codziennym rachunku sumienia? Czy jestem posłuszny natchnieniom Bożym w mojej duszy, kiedy wzywają mnie do zaprzestania czegoś złego, albo podjęcia czegoś dobrego? Jak często zdarza mi się zaniedbywać dobre natchnienie, natchnienia Ducha Świętego w moim życiu?
6. Czy zdarza mi się odkładać nawrócenie na później? Czy zdarza mi się nie tyle czekać na Mesjasza, co w nieskończoność kazać Mesjaszowi czekać na moją gotowość do przyjęcia Go?

Słowo stało się Ciałem

1. Czy Słowo Boże jest na tyle obecne w moim życiu i w taki sposób obecne, że ma szansę stać się ciałem, ma szansę zrealizować się w mojej codzienności?
2. Czy staram się pamiętać Słowo Boże czytane w czasie Liturgii Słowa na Mszy Świętej, w której uczestniczę? Czy pamiętam czytania, psalm i Ewangelię z ostatniej niedzieli?
3. Czy mam w zwyczaju wyciągać praktyczne wnioski i postanowienia ze Słowa Bożego, które słyszę w czasie liturgii? Czy mam w zwyczaju podejmować konkretne postanowienia w oparciu o Słowo Boże, które dociera do mnie w czasie Mszy Świętej? Czy mam świadomość, że to Słowo domaga się i chce stać się ciałem w moim życiu?
4. Czy nie „poklepuję po ramieniu” Słowa Bożego? Czy nie opowiadam kawałów na bazie słów Pisma Świętego, nie cytuję Słowa Bożego dla zabawy czy w niepotrzebnych sytuacjach? Czy nie powołuję się na Pismo Święte, aby usprawiedliwić swoje postępowanie?
5. Czy znam i poznaję Pismo Święte?
6. Kontynuacją tajemnicy Wcielenia są Sakramenty Kościoła. Jak często i z jaką uwagą i pobożnością przystępuję do Komunii Świętej, spowiedzi czy innych sakramentów? Jak starannie przygotowuję się do przyjęcia sakramentów?
7. Co jest dla mnie najważniejsze w czasie przyjmowania sakramentów – to co jest ich istotą czy też ich zewnętrzna otoczka? Czy czepiam się żłobu i stajenki, czy raczej cieszę się, że spotykam się ze Słowem Wcielonym, nawet w takim ubóstwie? Czy bardziej martwię się o swoje grzechy i ich odpuszczenie w czasie spowiedzi, czy o fakt, że ksiądz jest sympatyczny albo nie? Czy bardziej koncentruje się na scholi, celebransie i oprawie liturgicznej w czasie Mszy Świętej czy na tajemnicy Ciała i Krwi Pana Jezusa?

Cenisz naszą pracę?