Bywa, że spowiadamy się tak, iż spowiednik bardzo chętnie udzieliłby rozgrzeszenia i nie ma ku temu żadnych przeciwwskazań, ale nie może tego zrobić, bo… nie wymieniliśmy żadnego własnego grzechu.

fot. flickr.com / ArTeTeTrA

W spowiedzi, podobnie jak w modlitwie, odbijają się wszystkie nasze cechy osobowości. Nie ma w tym oczywiście nic złego. Trudno zmuszać ekstrawertyka, aby właśnie przy spowiedzi był oszczędny w słowach i spowiadał się „w punktach”. Trudno namawiać introwertyka, aby właśnie przy spowiedzi wyjawiał nie tylko swoje grzechy, ale również wszelkie zawiłości emocjonalnych doświadczeń, które grzechowi towarzyszyły. Spowiadamy się zatem w sposób odpowiadający temu, jacy jesteśmy.

Niemniej jednak zdarza się, że sposób, w jaki wyznajemy grzechy, uniemożliwia nam dobre wypełnienie trzeciego spośród warunków dobrej spowiedzi, który w katechizmie kryje się pod prostymi słowami: „spowiedź szczera”. Szczera nie znaczy tylko: taka, w której bezpośrednio i jednoznacznie nie zatailiśmy jakiegoś grzechu. Szczera – to również na tyle prosta, konkretna, jednoznaczna, a również dokładna, by spowiednik nie musiał się o nic dopytywać i aby miał poczucie, że rozgrzesza rzeczywiście to, co może i powinien rozgrzeszyć.

Istnieje kilka sposobów, jakie zazwyczaj obieramy, aby skomplikować naszą spowiedź i jednocześnie utrudnić samym sobie wypełnienie trzeciego spośród warunków dobrej spowiedzi. Mam tu na myśli różne sposoby wyznawania grzechów, które potrafią tak zaciemnić sytuację, iż spowiednik zupełnie nie wie, o co chodzi, a my jednocześnie możemy spokojnie powiedzieć, że niczego przecież nie zatailiśmy.

Warto zrobić sobie krótki rachunek sumienia z własnych spowiedzi i zastanowić się, jakimi penitentami jesteśmy. Czy nie przyjmujemy postaw, które mają nam pomóc uchronić spowiedź od prostoty i szczerości?

Być może poniższe przykłady będą przejaskrawione – ukazują bowiem typy, nie zaś konkretne spowiedzi. Każdy z nas ma „szansę” wybrać któryś z tych typów, aby uczynić swoją spowiedź nie do końca dobrą. Zdecydowanie warto zaś z żadnego z poniżej opisanych modeli nie korzystać, uznając, że po to właśnie zostały opisane, aby ich unikać.

Spowiedź „po góralsku”

Tego typu spowiedź najlepiej naśladuje prawdziwą szczerość i jednoznaczność wyznania grzechów. Dzieje się tak dlatego, że prawdziwa, piękna spowiedź „po góralsku” to spowiedź krótka, konkretna, z rzeczy ważnych, bez zbędnego ekshibicjonizmu i psychologizowania. Problem polega tylko na tym, że jest formą spowiedzi, w której zdarza nam się ukrywać doskonale znane nam głębsze podstawy i, co równie ważne, większe znaczenie i ciężar grzechów, które wyznajemy.

Można się spowiadać prosto: „za dużo wypiłem, z żoną się kłóciłem, mało się modliłem”. I nie ma nic złego w takiej spowiedzi, jeśli odpowiada rzeczywistości – tzn. jeśli wypić za dużo zdarzyło mi się raz czy dwa przez pół roku, jeśli kłótnia z żoną skończyła się na utarczce słownej, a mało się modliłem, bo moja modlitwa ograniczała się do krótkiego pacierza wieczorem, rano już nie, i Mszy Świętej wyłącznie niedzielnej.

Gorzej, jeśli „za dużo wypiłem” oznacza mój rozwijający się alkoholizm, „z żoną się kłóciłem” oznacza tak naprawdę przemoc i bicie w rodzinie, a „mało się modliłem” oznacza, że ostatni raz byłem na Mszy Świętej w Boże Narodzenie, a teraz mamy Wielkanoc. W ten sposób za pomocą spowiedzi pozornie prostej i konkretnej symulujemy spowiedź szczerą, a spowiednika narażamy na konieczność dopytywania nas co chwila, o co tak naprawdę chodzi w słowach, które wypowiadamy.

Spowiedź „psychologiczna”

Taka spowiedź używa ważnego skądinąd kontekstu sytuacyjnego danego grzechu nie po to, aby grzech ten zrozumieć, ale aby go zakryć. Jeśli wybrałem tę metodę ominięcia szczerej spowiedzi, będę się spowiadał mniej więcej tak: „Proszę księdza, ostatnio mam taki ciężki czas. Jestem przemęczony pracą. Mam problemy z teściami. Mam też straszne wątpliwości dotyczące wiary. Staram się o tym często rozmawiać i dzielić się swoimi problemami, żeby nie zostać z nimi sam na sam. Mam nawet koleżankę w pracy, z którą dużo rozmawiamy, bo ona ma dużą wrażliwość na tematy egzystencjalne i psychologiczne etc., etc.”.

Pewnie jako spowiedź psychologiczna byłaby ona jeszcze bardziej rozwlekła, ale nie o to chodzi. Rzecz w tym, że na koniec powiem na przykład, iż regularnie zdradzam żonę z koleżanką z pracy. Cały wstęp miał jedynie zakryć mój grzech i pokazać, że tak naprawdę jestem ofiarą okoliczności, a nie takim zwykłym niewiernym mężem.

Oczywiście, kontekst grzechu jest bardzo często niezwykle istotny. Ale zdarza się, że pod kontekstem staramy się ukryć albo kontekstem usprawiedliwić grzech. Jeśli zaś spowiednik uprości wywód i powie, że jednak zgrzeszyłem – uznam go za grubianina, który nic nie rozumie z zawiłości mojej psychiki i mojej sytuacji życiowej.

Spowiedź jako „kronika sąsiedzko rodzinna”

Bywa, że spowiadamy się tak, iż spowiednik bardzo chętnie udzieliłby rozgrzeszenia i nie ma ku temu żadnych przeciwwskazań, ale nie może tego zrobić, bo… nie wymieniliśmy żadnego własnego grzechu. Jeśli na przykład mamy na sumieniu konflikt rodzinny, zdarza nam się, że spowiadamy się z grzechów naszych domowników, lenistwa naszego rodzeństwa czy „zamkniętej” religijności naszych dziadków.

Tak naprawdę chcemy jednak wyznać, że kłócimy się z domownikami, zazdrościmy bratu, że nic nie robi, a całkiem dobrze mu się wiedzie, a na dziadków krzyczymy, bo naciskają na ślub z narzeczonym czy narzeczoną, z którym czy z którą już od dłuższego czasu prowadzimy życie quasi- małżeńskie.

Być może nawet grzechy ludzi, o których mówimy na spowiedzi, są jak najbardziej prawdziwe, ale to nie są nasze grzechy, a spowiednik może nas rozgrzeszyć jedynie z naszych grzechów. Spowiedź jako kronika rodzinno-sąsiedzka ma za zadanie ukryć nasze grzechy pod grzechami innych i w taki właśnie sposób grzeszy przeciw warunkowi dobrej spowiedzi, jakim jest „szczerość”.

Spowiedź „dociekliwa”

Taki model spowiedzi pozwala nam ukryć grzechy pod naszymi wątpliwościami i intelektualną niezgodą na daną prawdę wiary moralnej Kościoła. Przychodzimy do konfesjonału i mówimy: „Proszę księdza, ja w zasadzie zupełnie nie rozumiem i nie zgadzam się z nauczaniem Kościoła na temat antykoncepcji”. Oczywiście, nawet nie potrzebuję już mówić, że stosuję ja regularnie, bo jest to dla mnie oczywiste. Skoro czegoś nie rozumiem, to nie muszę postępować zgodnie z tym. Spowiednik wykaże się prawdziwą bezdusznością, jeśli spyta: „A ile pan książek czy artykułów przeczytał i z iloma księżmi rozmawiał na ten temat, aby rozwiać swoje wątpliwości czy po prostu zrozumieć nauczanie Kościoła?”.

Zwykle okazuje się, że spowiednik jest pierwszym kapłanem, któremu zostały postawione te wątpliwości, a wysiłek w stronę przejrzenia literatury na dany temat w ogóle nie zaistniał. I gdyby tylko spowiednik miał czas, pewnie by tłumaczył, o co chodzi, ale być może właśnie zbliżają się święta, a za moimi plecami stoi kolejka kilkudziesięciu penitentów na sakrament pokuty.

Niewątpliwie warto być dociekliwym, ale spowiedź, z czysto „technicznych” przyczyn, rzadko bywa najlepszą okazją, aby usłyszeć cały wykład nauki moralnej Kościoła łącznie z uzasadnieniem. Podobnie jak z nauką pływania. Nikt nie wchodzi do morza z podręcznikiem „Nauka pływania w weekend”.

Podręcznik trzeba przeczytać wcześniej albo wcześniej znaleźć kogoś, kto z nami wejdzie do wody i nauczy nas pływać. Liczenie na to, że naszym instruktorem pływania będzie ratownik, jest raczej złudne. Liczenie na to, że spowiednik będzie jednocześnie wykładowcą teologii moralnej, może być czasami słabym pomysłem. A poza tym istnieje coś takiego jak ignorancja, niewiedza zawiniona. Biorąc pod uwagę możliwości, które dają nam księgarnie i Internet, wydaje się, że nasza niewiedza coraz częściej bywa zawiniona.

Spowiedź „niedopowiedziana”

Bywa również tak, że spowiadamy się z grzechów, z których nie zamierzamy wcale się poprawić, ale tego już nie mówimy. Przychodzę do konfesjonału i wyznaję, że współżyłem ze swoją dziewczyną. Wyznaję jeszcze inne grzechy, a całe wyznanie kończę formułą: „Więcej grzechów nie pamiętam, za wszystkie serdecznie żałuję i postanawiam poprawę, a ciebie, ojcze, proszę o rozgrzeszenie i pokutę”.

Problem zaczyna się wówczas, gdy spowiednik, tchnięty przeczuciem albo nauczony doświadczeniem, spyta: „Czy rzeczywiście postanowiłeś wytrwać w czystości do ślubu, czyli zerwać z ciężkim bądź co bądź grzechem nieczystości, i czy rozmawiałeś już ze swoją narzeczoną o tej sprawie?”. Wówczas okazuje się, że ani decyzja o poprawie nie zapadła, ani rozmowa się nie odbyła.

Oczywiście, każdy może sam podjąć decyzję o nawróceniu, ale w przypadku grzechu, który tak bardzo dotyczy dwojga osób, decyzja ta jest tym bardziej wiarygodna, im bardziej obopólna albo przynajmniej wyraźnie zakomunikowana drugiej stronie. Spowiednik, słysząc końcową formułę, może domniemywać, że penitent wie, co mówi, i zamierza się poprawić, a po krótkim pytaniu okazuje się, że wcale tak nie jest.

Jeśli spowiednik nie zada takiego pytania, powstaje problem zarówno ważności, jak i godziwości spowiedzi. Spowiedzi, która przebiegła bez postanowienia poprawy i która wyraźnie grzeszy przeciw szczerości.

Oczywiście, istnieją grzechy, co do których spowiednik nie może oczekiwać natychmiastowej poprawy. Są to wszystkie grzechy związane z nałogami – wówczas to nasza wola jest chora i niepełnosprawna, i nie można od niej wymagać siły właściwej woli zdrowej i silnej. Jeśli ktoś spowiada się z nałogowego palenia papierosów, wówczas spowiednik nie może wymagać od penitenta, aby zaraz po spowiedzi rzucił palenie, ale może wymagać, aby coś w tej sprawie zrobił – ograniczył palenie, zainteresował się sposobami ułatwiającymi rzucenie palenia etc. etc.

Ale między paleniem a współżyciem przed ślubem istnieje jeszcze ta różnica, że ten drugi grzech jest grzechem ciężkim i niszczy naszą zdolność do współpracy z łaską Bożą.

Zacząć od nawrócenia

Można by jeszcze długo wymieniać sposoby spowiadania się, których używamy, aby w istocie ominąć szczerą spowiedź. Nie o to jednak idzie, aby tworzyć katalog. Ważniejsze jest, aby zrozumieć, że potrafimy często ukrywać nasze grzechy nie przez bezpośrednie zatajenie, ale przez sposób spowiadania się – albo przez niedopowiedzenia, albo przez niepoważne traktowanie słów zawartych w formule spowiedzi.

Problemem takich spowiedzi jest to, że bardziej poszerzają, niż wychowują nasze sumienie. Niekiedy zaś bywają albo na granicy ważności i godziwości, albo daleko za tą granicą.

Generalna rada jest prosta. Spowiadać się szczerze to znaczy spowiadać się prosto, jednoznacznie, przede wszystkim z grzechów – i to własnych, mając za sobą solidne przygotowanie zarówno pod względem rachunku sumienia, jak i pod względem wysiłku włożonego w zrozumienie moralnej nauki Kościoła – oraz spowiadać się ze świadomością, że ten sakrament nie tylko daje możliwość i siłę do nawrócenia, ale również nawrócenia wymaga.

Tekst jest fragmentem książki „Zbiór pism ulotnych”  autorstwa o. Janusza Pydy, którą niebawem wyda Fundacja „Dominikańskie Studium Filozofii i Teologii”.