Pytanie o przyczynę zdarzeń i zjawisk zachodzących w świecie było jedną z najważniejszych inspiracji u początków filozofii i towarzyszy jej nieustannie na przestrzeni wieków.

Dlaczego dąb wyrasta z żołędzia? Dlaczego po dniu następuje noc? Co sprawia, że dana substancja zmienia się w inną? Te i inne pytania zmuszają nas do poszukiwania racjonalnych przyczyn zarówno stabilności jak i zmienności przedmiotów i procesów zachodzących w przyrodzie.

Różne tradycje filozoficzne oferują różne odpowiedzi, zwykle w nawiązaniu do osiągnięć nauk ścisłych danej epoki. W tym kontekście wydaje się, że współczesna nauka stawia przed nami nowe wyzwania. To ona proponuje tezę, że rzeczywistość otaczającego nas świata jest w gruncie rzeczy imperium przypadku i prawdopodobieństwa. Takie są wnioski prezentowane przez niemałą część fizyków, genetyków, oraz biologów zajmujących się genetyką i teorią ewolucji. Czy to oznacza, że powinniśmy zrezygnować z poszukiwania racjonalności i regularności w naturze? Wydaje się, że taką pozycję wspierają ci, którzy rozumieją przyczynowość jedynie w kontekście fizycznych reakcji, dających się opisać językiem matematyki. Brak możliwości wskazania tego typu przyczyn w niektórych mutacjach genetycznych czy zdarzeniach na poziomie kwantowym skłania wielu do twierdzenia, że tzw. „ślepy przypadek” jest kluczem do zrozumienia wszechświata.

 
Wydaje się jednak, że tradycja filozoficzna sięgająca do Arystotelesa może okazać się pomocna w rozwiązaniu zagadki przyczynowości zjawisk i procesów. Jakby na to nie spojrzeć, nawet jeśli sam fakt mutacji genetycznych nie znajduje wytłumaczenia na poziomie fizycznych przyczyn sprawczych, zmiany te zachodzą w organizmie, który ze swej natury dąży do tego by przetrwać i wydać płodne potomstwo. Innymi słowy, cechuje go naturalna celowość, to znaczy nastawienie na realizację celów, które nie są przypadkowe. Wręcz przeciwnie, cele te wydają się być bardzo precyzyjnie zdefiniowane i integralnie wpisane w istotę struktury zarówno organizmów żywych jak i bytów nieożywionych. Bez regularności, celowości oraz integralnych cech organizmów oraz bytów nieożywionych nie moglibyśmy w ogóle mówić o przypadku i prawdopodobieństwie. Z tych powodów Arystoteles wymienia nie mniej niż cztery rodzaje przyczynowości w naturze. Według niego przyczynie sprawczej (fizykalnej) towarzyszy przyczyna celowa (naturalne dążenie do realizacji potencjalnych możliwości bytów ożywionych i nieożywionych), natomiast przyczyna materialna jest związana z przyczyną formalną, odnoszącą się do wspomnianych integralnych cech istoty organizmów żywych i bytów nieożywionych. Arystoteles zgadza się z tezą, że przypadek nie jest sam w sobie przyczyną żadnych zdarzeń w świecie. Jedynym sposobem zdefiniowania przypadku jest potraktowanie go jako przyczyny przypadkowej (akcydentalnej), która – jako taka – w sposób nieunikniony musi być powiązana z przyczynami właściwymi, które charakteryzują się racjonalnością i regularnością. Takie rozumienie przypadku zmusza do odrzucenia tezy „ślepego przypadku”, który nie byłby związany z żadnymi zdarzeniami zachodzącymi w przyrodzie. Okazuje się zatem, że złożona teoria przyczynowości zaproponowana przez Arystotelesa pomaga nam spojrzeć na rzeczywistość z szerszej perspektywy.

Św. Tomasz z Akwinu, opierając się na definicji przyczynowości Arystotelesa, robi jeszcze jeden zasadniczy krok. Zauważa, że teoria słynnego filozofa opisuje esencję (istotę) bytów, a więc tłumaczy to, czym są.

Nie daje jednak odpowiedzi na pytanie o źródło i przyczynę ich istnienia. To pytanie, zdaniem Akwinaty, otwiera drogę dla teologii oraz prawdy o Bogu, który jest pełnią i źródłem istnienia.

Czy warto wobec tego redukować pojęcie przyczynowości do przyczyny sprawczej (fizykalnej)? To prawda, że podobna strategia okazała się być użyteczna w przeszłości, na pewnym etapie rozwoju nauk przyrodniczych. Pytania nurtujące współczesnych naukowców dowodzą jednak tego, że ignorancja w stosunku do filozoficznych pytań dotyczących rzeczywistości oraz negowanie pozostałych rodzajów przyczynowości, zamyka nas w bardzo ograniczonym i raczej wirtualnym imperium „ślepego przypadku”, odrzucającego wszelką regularność zjawisk i procesów zachodzących w świecie. Takie stanowisko wydaje się przeczyć najbardziej podstawowej i naturalnej intuicji rozumu ludzkiego, który skłania się ku poszukiwaniu racjonalności w przyrodzie. Wszystko to dowodzi po raz kolejny, że warto jest czasami wziąć lekcję u dawnych mistrzów.

Podstawowa literatura w języku angielskim:

1. Causality in Aristotle: Falcon, Andrea, “Aristotle on Causality”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2012 Edition), Edward N. Zalta (ed.),
2. The section on causation in the following: McInerny, Ralph and O’Callaghan, John, “Saint Thomas Aquinas”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2013 Edition), Edward N. Zalta (ed.)